Της Μαρίας Σταυρίδου

Η ασφάλεια και η υγεία στην εργασία είναι θεμελιώδες ανθρώπινο δικαίωμα, όπως ορίζεται στο άρθρο 23 της Οικουμενικής Διακήρυξης των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων.

Η υγιεινή και ασφάλεια εργασίας είναι από τα πρώτα ζητήματα που ρύθμισε το εργατικό δίκαιο τόσο στη χώρα μας, όσο και στο ευρωπαϊκό (ενωσιακό) δίκαιο, αλλά και διεθνώς.

Η υγεία στην εργασία δεν αφορά μόνο τη σωματική μας κατάσταση, αλλά και την ψυχική υγεία και ευεξία μας.

Σήμερα, η προστασία της έχει επεκταθεί και στους λεγόμενους ψυχοκοινωνικούς παράγοντες (stress, άγχος, ηθική και σεξουαλική παρενόχληση κ.α. ).

Τι ορίζει το νομικό πλαίσιο για την εργασία 

Η εξασφάλιση στους εργαζόμενους υγιεινών και ασφαλών συνθηκών εργασίας στην ελληνική έννομη τάξη διέπεται από πλέγμα προστατευτικών διατάξεων ιδιωτικού και δημοσίου δικαίου.

Διακρίνεται σε γενική νομοθεσία και σε ειδική κατά κατηγορίες εργασιών ή κατ’ αντικείμενο δραστηριότητας- κλάδο.

Η ελληνική νομοθεσία για την Υγεία και Ασφάλεια στην Εργασία (ΥΑΕ) είναι εναρμονισμένη με την αντίστοιχη κοινοτική, μέσω της ενσωμάτωσης τόσο της Οδηγίας Πλαίσιο 89/391/ΕΟΚ, όσο και των ειδικών Οδηγιών που απορρέουν από αυτή.

Βασικό νομοθέτημα αποτελεί ο Κώδικας Νόμων για την Υγεία & Ασφάλεια στην Εργασία που κυρώθηκε με το πρώτο άρθρο του ν. 3850/2010 (ΦΕΚ Α’ 84) για γενικούς και ειδικούς επαγγελματικούς κινδύνους ή χώρους εργασίας, εφαρμόζεται δε, σε όλες τις επιχειρήσεις του ιδιωτικού και του δημόσιου τομέα.

Μεταξύ άλλων, διατυπώνεται η νομική αρχή της αποκλειστικής ευθύνης του εργοδότη, ο οποίος υποχρεούται να λαμβάνει κάθε μέτρο που απαιτείται, ώστε να εξασφαλίζονται οι εργαζόμενοι και οι τρίτοι που παρευρίσκονται στους τόπους εργασίας, από κάθε κίνδυνο που μπορεί να απειλήσει την υγεία ή τη σωματική τους ακεραιότητα.

Επίσης, περιγράφονται οι συναφείς θεσμοί παροχής υπηρεσιών προστασίας και πρόληψης (τεχνικός ασφαλείας, ιατρός εργασίας, Επιτροπή Υγείας & Ασφάλειας των Εργαζομένων, κ.λπ.).

Περαιτέρω, προβλέπεται η υποχρέωση του εργαζόμενου να εφαρμόζει τους κανόνες υγιεινής και ασφάλειας που του υποδεικνύονται και να φροντίζει, ανάλογα με τις δυνατότητές του, για την ασφάλεια και την υγεία του ίδιου και των ατόμων που επηρεάζονται, από την εργασία του π.χ. χρησιμοποιώντας σωστά τις μηχανές, τα εργαλεία, τα μεταφορικά μέσα που χειρίζεται κλπ., καθώς και τον ατομικό προστατευτικό εξοπλισμό που του παρέχεται, αναφέροντας στον εργοδότη, τον τεχνικό ασφαλείας ή τον ιατρό εργασίας επικίνδυνες καταστάσεις ή ελλείψεις στα συστήματα προστασίας κλπ..

Η  γενικότερη αρχή της υποχρέωσης πρόνοιας του εργοδότη, ορίζεται και στο άρθρο 662 Α.Κ., όπου ο εργοδότης έχει υποχρέωση να διαρρυθμίζει τα θέματα εργασίας, τους χώρους εργασίας και διαμονής των μισθωτών, τις εγκαταστάσεις, τα μηχανήματα, εργαλεία κ.α. με τέτοιο τρόπο, ώστε να προστατεύεται η ζωή και η υγεία τους.

Η διάταξη αυτή είναι αναγκαστικού δικαίου και δεν κάμπτεται ούτε σε ατομικό, ούτε σε συλλογικό επίπεδο.

Η πλημμελής εκπλήρωση από τον εργοδότη των αντίστοιχων υποχρεώσεών του, η οποία επιφέρει βλάβη του σώματος ή της υγείας του εργαζόμενου, συνιστά αδικοπραξία, εφ’ όσον η παράβαση αυτή οφείλεται σε υπαιτιότητα (πταίσμα) του εργοδότη, ή των προσκτηθέντων από αυτόν προσώπων.

Στην περίπτωση αυτή, ο εργαζόμενος έχει αξίωση αποζημίωσης για τη ζημία που προκλήθηκε από την παράβαση, η οποία καλύπτει κάθε θετική και αποθετική ζημία του, καθώς και χρηματική ικανοποίηση προς αποκατάσταση της ηθικής του βλάβης και σε περίπτωση θανάτου του, χρηματικής αποζημίωσης λόγω ψυχικής οδύνης, η οικογένειά του.

Επιπλέον, σε περίπτωση παράβασης του εργοδότη των υποχρεώσεων προστασίας, ο μισθωτός έχει δικαίωμα:

ι. Εάν η παροχή της εργασίας του έχει καταστεί από υπαιτιότητα του εργοδότη πραγματικά η ηθικά αδύνατη, ο εργαζόμενος μπορεί να προβεί σε επίσχεση εργασίας, δηλαδή να αρνηθεί να εκτελέσει την εργασία του ή να την διακόψει και να απομακρυνθεί από τη θέση εργασίας του διατηρώντας την αξίωση για τον μισθό, όταν προκύπτει άμεσος και σοβαρός κίνδυνος για τη ζωή ή την υγεία του έως να ληφθούν τα απαραίτητα νομοθετικά  μέτρα.

ιι. Να καταγγείλει την σύμβασή του, λόγω βλαπτικής μεταβολής ή εξαναγκασμού σε παραίτηση, ζητώντας την αποζημίωση λόγω καταγγελίας.

ιιι. Να ζητήσει αποζημίωση και αποκατάσταση της ηθικής βλάβης για την ζημία που υπέστη.

Για τους παραβάτες προβλέπονται επίσης διοικητικές και ποινικές κυρώσεις τόσο στον εργοδότη, όπως και στον κατασκευαστή, παρασκευαστή, εισαγωγέα προμηθευτή κ.α. με ποινές όπως πρόστιμο, έως και 50.000 €, προσωρινή διακοπή λειτουργίας επιχείρησης ή τμήματος, ανάλογα με την επικινδυνότητα.

Επίσης, τα ίδια πρόσωπα τιμωρούνται με ποινή φυλάκισης τουλάχιστον 6 μηνών, εάν υπάρχει δόλος (πρόθεση) και με χρηματικές ποινές.

Αλλαγή, πρόληψη και ετοιμότητα

Οι συνήθεις αιτίες -παράγοντες εξαιτίας των οποίων προκαλούνται τα εργατικά ατυχήματα είναι πολλοί όπως π.χ. υλικά εργασίας, έκρηξη ή πυρκαγιά, εναέριες γραμμές, διαρροή εύφλεκτων ουσιών, κίνδυνος από πτώση ανυψωτικών μηχανημάτων.

Μηχανήματα χωρίς προφυλακτικά μέσα ή ελαττωματικά, μη σωστή ή μη περιοδική συντήρηση, απροσεξία, ανθρώπινα λάθη, παραλείψεις, μη εκπαίδευση προσωπικού.

Πέραν αυτών, σήμερα, ο κόσμος της εργασίας αλλάζει, οι στρατηγικές για την ασφάλεια στην εργασία και σε ευρωπαϊκό επίπεδο επικεντρώνονται κυρίως στη διαχείριση των αλλαγών που επιφέρουν οι πράσινες, ψηφιακές και δημογραφικές αλλαγές, αλλά και οι ψυχοκοινωνικοί κίνδυνοι.

Η κλιματική αλλαγή έχει ήδη, και θα εξακολουθήσει να έχει, επιζήμιες επιπτώσεις στην υγεία του ανθρώπου, την ασφάλεια στην εργασία και τις συνθήκες εργασίας.

Για τον λόγο αυτό πρέπει να προστατεύονται καλύτερα οι εργαζόμενοι από τους κινδύνους που συνδέονται με την έκθεση σε καρκινογόνους παράγοντες κατά την εργασία, από την έκθεση σε υψηλότερες θερμοκρασίες, τη φυσική υπεριώδη ακτινοβολία και άλλους συναφείς κινδύνους για την ασφάλεια, την έκθεση στον αμίαντο, τον μόλυβδο και για τις ενώσεις του.

Μάλιστα, παρόλο, που ο αμίαντος έχει απαγορευθεί στην ΕΕ από το 2005, συχνά εξακολουθεί να υφίσταται ακόμη και σήμερα σε διοικητικά κτίρια, σχολεία, κατοικίες, υποδομές, εγκαταστάσεις δημόσιων μεταφορών και δίκτυα ύδρευσης στην Ελλάδα.

Τα τελευταία χρόνια, μια άλλη ομάδα προβλημάτων υγείας που σχετίζονται με την εργασία και αναφέρονται από τους ίδιους τους πάσχοντες, είναι το εργασιακό άγχος το οποίο μπορεί να αυξήσει σημαντικά τον κίνδυνο εμφάνισης ή επιδείνωσης μυοσκελετικών διαταραχών (ΜΣΔ), καρδιοπαθειών, αυτοάνοσων νοσημάτων ή ρευματικών/χρόνιων φλεγμονωδών παθήσεων, όπως και η βία στον εργασιακό χώρο.

Την περίοδο που διανύουμε, η παγκόσμια κρίση υγείας (COVID-19) κατέστησε εμφανή την ανάγκη να εξασφαλιστούν η ασφάλεια και η προστασία των εργαζομένων, συμπεριλαμβανομένης της ψυχικής τους υγείας· λαμβάνοντας υπόψη ότι η πανδημία προκάλεσε ταχεία αύξηση της τηλεργασίας.

Σχεδόν οι μισοί εργαζόμενοι στην ΕΕ εργάστηκαν κατ’ οίκον τουλάχιστον για ένα μέρος του χρόνου εργασίας τους κατά τη διάρκεια του περιορισμού της κυκλοφορίας, ενώ παράλληλα ανέλαβαν αυξημένες ευθύνες φροντίδας. Ένα θετικό νομικό βήμα αποτέλεσε η «Κατοχύρωση του δικαιώματος αποσύνδεσης στην τηλεργασία».

Ο τηλεργαζόμενος έχει δικαίωμα να απέχει πλήρως από την εργασία του μετά το πέρας του ωραρίου, απέχοντας ιδίως από ψηφιακή επικοινωνία με τον εργοδότη, με συναδέλφους ή με πελάτες μέσω τηλεφώνου, e-email ή με οποιονδήποτε άλλο τρόπο.

Με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα για την Ασφάλεια και την Υγεία στην Εργασία, (ήταν προ ολίγων ημερών), αλλά και τα πρόσφατα θανατηφόρα εργατικά ατυχήματα (Γρεβενά – Κοζάνη) που απασχόλησαν τα ΜΜΕ -στο πλαίσιο του αστυνομικού ρεπορτάζ για μία μόνο ημέρα (!) είναι μεγάλη ανάγκη να βελτιωθούν άμεσα τα προληπτικά και προστατευτικά μέτρα, όπως και η κατάρτιση των εργαζομένων για την αντίληψη κινδύνου και την αποφυγή εργατικών ατυχημάτων, λόγω ανθρώπινου λάθους.

Αν και η εναρμόνιση της Ελλάδας με το ευρωπαϊκό δίκαιο οδήγησε σε σαφή βελτίωση της κατάστασης στη χώρα μας και αναβάθμισε τις προδιαγραφές για τα εργασιακά πρότυπα, τα στατιστικά δεδομένα αποτυπώνουν αναλογικά μικρή βελτίωση. Αυτό οφείλεται σε πολλούς παράγοντες.

Είμαστε μια χώρα που δεν καταγράφει τα ατυχήματα και τις επαγγελματικές ασθένειες των πολιτών της, ο φόβος της ανεργίας, η εκτεταμένη «μαύρη» και ανασφάλιστη εργασία για δεκαετίες, συνέβαλαν στη μη σωστή καταγραφή των εργατικών ατυχημάτων.

Χρειάζεται άμεσα να προχωρήσουμε περισσότερο σε στρατηγικές πρόληψης -ετοιμότητας όπως, για παράδειγμα, ενίσχυση άμεσα των Επιθεωρήσεων Εργασίας, και να διενεργούνται έγκαιροι και αποτελεσματικοί έλεγχοι με καλύτερη στελέχωση προσωπικού (γιατροί και τεχνικοί εργασίας). Υπάρχει έλλειψη στελέχωσης προσωπικού και οργάνων σε τοπικό επίπεδο.

Σήμερα, πολλές πόλεις στην Ελλάδα δεν έχουν καν Τεχνικές Επιθεωρήσεις (ΚΕ.Π.Ε.Κ) (Βλ. ατύχημα Γρεβενά), με αποτέλεσμα να αναγκάζεται να πηγαίνει κλιμάκιο -με καθυστέρηση – από άλλους νομούς.

Χρειάζεται επαρκής χρηματοδότηση για τις Τεχνικές επιθεωρήσεις εργασίας, ώστε να διενεργούνται έγκαιροι και αποτελεσματικοί έλεγχοι, καθώς και άμεσα καταγραφή του αριθμού των παραβάσεων που εντοπίζονται με την επιβολή αποτελεσματικών, αναλογικών και αποτρεπτικών κυρώσεων.

Χρειάζεται επίσης, χρηματοδότηση για την εκπαίδευση και κατάρτιση των εργαζομένων σε ΟΤΑ, Δημόσιο.

Οι εργαζόμενοι μέσω της εκπαίδευσης και κατάρτισης θα μπορούν να λαμβάνουν κατάλληλες γνώσεις και πληροφορίες επαγγελματικής ασφάλειας και υγείας σε διάφορες περιπτώσεις όπως:

• κατά την πρόσληψη,
• σε περίπτωση μετάθεσης ή αλλαγής καθηκόντων,
• σε περίπτωση εισαγωγής νέας τεχνολογίας ή νέου εξοπλισμού,
• σε περίπτωση αλλαγής των κινδύνων που συνδέονται με τον χώρο εργασίας
• σε εργαζομένους νεαρής ηλικίας ή για τους εργαζομένους με περιορισμένη επαγγελματική πείρα
• και σε εκπαίδευση για τα κατάλληλα μέσα ατομικής και συλλογικής προστασίας.

Επίσης, είναι σημαντική η συμμετοχή των εργαζομένων και των εκπροσώπων τους στη διαδικασία εκτίμησης κινδύνου με ειδικά προγράμματα, στα οποία θα συνεργάζονται με τους εργοδότες, καθώς και για τα επακόλουθα μέτρα που θα λαμβάνονται στη συνέχεια από την επιχείρηση.

Να δοθούν από την Πολιτεία κίνητρα στήριξης-χρηματοδότησης των µικροµεσαίων επιχειρήσεων με κάτω από 20 εργαζόμενους, ώστε να υπάρχουν υπεύθυνοι τμημάτων π.χ. για την Επιτροπή Ασφάλειας, ομάδα Πυροπροστασίας, ομάδα Διάσωσης, Λήψη μέτρων – παροχή Α’ Βοηθειών, κλίση εξωτερικής βοήθειας, ενημερωτικά φυλλάδια, αφίσες, ανακοινώσεις μέσω των προϊσταμένων και των συμβούλων ή συζητήσεις σε ομάδες κλπ.

Χρειάζεται καλύτερη στελέχωση των εθνικών υπηρεσιών για την υγεία και την ασφάλεια (ΥΑΕ).

Είναι ανάγκη να ενισχυθεί ο ρόλος των συνδικαλιστικών εκπροσώπων και του κοινωνικού διαλόγου στα θέματα (ΥΑΕ) με υιοθέτηση πολιτικών, οι οποίες θα συμβάλλουν θετικά στην υγεία των εργαζομένων, μπορούν να βελτιώσουν την κερδοφορία των επιχειρήσεων, μειώνουν το κόστος της ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης και των συχνών απουσιών από την εργασία.

Να καθιερωθεί η ενσωμάτωση της ΑΥΕ ως μάθημα στην εκπαίδευση, ιδιαίτερα στην τεχνική εκπαίδευση και να ενισχυθεί ο ρόλος των κοινωνικών εταίρων στη διαμόρφωση και υλοποίηση της εθνικής πολιτικής για την βελτίωση των συνθηκών ασφάλειας και υγείας στην εργασία.

Πρέπει να προχωρήσουμε στην οικοδόμηση μιας ισχυρής κουλτούρας ασφάλειας και υγείας με «όραμα για μηδενικές απώλειες» σε όλα τα επίπεδα με δεδομένο ότι εξακολουθούμε να ζούμε μια παγκόσμια κρίση υγείας και να αντιμετωπίζουμε συνεχείς κινδύνους.

Η Μαρία Σταυρίδου είναι δικηγόρος, MD Δίκαιο Επιχειρήσεων και Εργασιακών Σχέσεων.