Χωρίς στέγη: Ένα σοκ που δεν ξεχνάς ποτέ... (φωτογραφίες)

Λίγοι γνωρίζουν ότι το υπ’ αριθμόν ένα πρόβλημα των αστέγων δεν είναι η στέγη. Αυτό που θέλουν πιο πολύ είναι να εμπιστευτούν, να νιώσουν ασφάλεια και σταθερότητα. Για αυτή την κοινωνική ομάδα δεν αρκεί το «έλα να σε πάω να κοιμηθείς κάπου». Οι άστεγοι έχουν «χτίσει» μία δική τους καθημερινότητα και για να την αφήσουν, ώστε να βρεθούν ένα βήμα πιο κοντά στην κοινωνική επανένταξη, χρειάζονται χρόνο και πλάνο ζωής.

Αυτό εξηγεί στο workenter.gr και ο Φοίβος Κολοβός, ψυχολόγος της ομάδας Street Work που ανήκει στο Κέντρο Υποδοχής & Αλληλεγγύης Δήμου Αθηναίων (Κ.Υ.Α.Δ.Α.).

Όπως μας λέει ο Φοίβος «ο άνθρωπος ο οποίος έχει στήσει μία ολόκληρη πραγματικότητα, γιατί ολόκληρη πραγματικότητα, σημαίνει ότι τον γνωρίζει ολόκληρη η γειτονιά, άρα πολύ συχνά του καλύπτει τις υλικές του ανάγκες, τις συναισθηματικές του, γιατί είναι η καλημέρα του, είναι ο άνθρωπος ο οποίος ενδεχομένως θα τον συνοδεύσει στο γιατρό, δηλαδή τον πλαισιώνει, δεν έχει στέγη αλλά νιώθει ότι ανήκει».

Φωτογραφία: Άννα Καρατάσιου Δεξιά: Φοίβος Κολοβός

Τι ακριβώς είναι η ομάδα Street Work;

Φ.Κ.: Εμείς είμαστε μία υπηρεσία που ασχολούμαστε αποκλειστικά με τους αστέγους της πόλης. Στόχος παραμένει για όλους πάντοτε η κοινωνική επανένταξη. Δεν θα επιτευχθεί στο 100% των περιπτώσεων αλλά ο στόχος παραμένει ψηλά για όλους. Δηλαδή άνθρωποι οι οποίοι έχουν με έναν τρόπο φύγει από τον κοινωνικό ιστό να επιστρέψουν σε αυτόν, οπότε αυτή θα έλεγα ότι είναι η αποστολή της υπηρεσίας.

Προσπαθείτε να τους φέρετε στο Πολυδύναμο, στη δομή;

Η ένταξη στο πολυδύναμο είναι ένας πιο μακροπρόθεσμος στόχος γιατί πρώτα από όλα για να κινητοποιηθεί ένας άνθρωπος ο οποίος έχει μείνει πολλά χρόνια στον δρόμο και δυστυχώς έχει μεταφέρει τη ζωή του εκεί, χρειάζεται πρωτίστως να στηθεί μία σχέση και να αρχίσει να εμπιστεύεται ξανά ανθρώπους. Μιλάμε για ανθρώπους που έχουν εκτεθεί πολλές φορές σε κλοπές, βία, είναι επιφυλακτικοί προς τους άλλους ανθρώπους. Εμείς πρέπει να υπερβούμε αυτούς τους φραγμούς, να δημιουργήσουμε σχέση και πάνω σε αυτή τη σχέση να τον κινητοποιήσουμε. Ένας μεσοπρόθεσμος στόχος είναι η ένταξη σε κάποια στεγαστική δομή του δήμου. Δε σταματάμε εκεί γιατί υπάρχουν περιπτώσεις που θα βοηθήσουμε να βρουν εργασία και να στήσουν μια ζωή πλήρως ανεξάρτητη. Γιατί και η παραμονή στο πολυδύναμο είναι μία λύση μεταβατική.

Στα σημεία που έχουν εντοπιστεί συγκεκριμένοι άστεγοι η ομάδα πηγαίνει κάθε μέρα;

Εξαρτάται την περίπτωση. Υπάρχουν και περιπτώσεις που πάμε πρωί απόγευμα γιατί η υπηρεσία λειτουργεί με μία πρωινή και μία απογευματινή βάρδια και στην επιφυλακή με μία βραδινή. Οπότε ανάλογα με την περίπτωση και την ευαλωτότητα σχεδιάζουμε τις παρεμβάσεις μας. Υπάρχουν περιπτώσεις που πηγαίνουμε σε καθημερινή βάση και δύο φορές και υπάρχουν και άλλες περιπτώσεις που δεν είναι τόσο απαραίτητη η καθημερινή μας παρουσία.

Άρα καθημερινά πηγαίνετε σε διαφορετικά σημεία; 

Υπάρχει ένας πυρήνας ίδιων σημείων, σταθερών, άνθρωποι που περνάμε να τους αφήσουμε φαγητό το απόγευμα, αλλά σε αυτόν τον πυρήνα συνεχώς προστίθενται και νέα σημεία.

Αφήνετε φαγητό, νερό και φάρμακα;

Η ομάδα της παρέμβασης αποτελείται από έναν ψυχολόγο, έναν κοινωνικό λειτουργό και έναν νοσηλευτή. Στόχος είναι μια πιο ολιστική πλαισίωση. Οπότε παρεμβαίνουμε ομαδικά και ανάλογα με το αίτημα του ωφελούμενου ανταποκρινόμαστε. Σε πολλές περιπτώσεις το πρώτο που πρέπει να φροντιστεί είναι το ιατρικό κομμάτι. Οπότε ο νοσηλευτής κάνει μία αδρή εκτίμηση και είτε εκείνη την ώρα μπορεί να φροντίσει κάτι, είτε διασυνδέει στην υπηρεσία, επικοινωνεί με τους γιατρούς του κέντρου, κλείνει ραντεβού για δομές υγείας. Ωστόσο, υπάρχουν και περιπτώσεις που δεν υπάρχει τελικά κάποιο ζήτημα υγείας, είναι κυρίως ψυχοκοινωνικές οι αιτίες που συντηρούν την αστεγία, οπότε εκεί παρεμβαίνουμε κυρίως οι ψυχολόγοι και οι κοινωνικοί λειτουργοί.

Πώς (πρέπει να) προσεγγίζει κανείς έναν άστεγο; 

Αρχικά, πρέπει να είσαι ενήμερος τόσο από την εμπειρία σου όσο και από τη βιβλιογραφία ότι συνήθως θα συναντήσεις μία επιφυλακτικότητα, μία άρνηση η οποία είναι πάρα πολύ αναμενόμενη και ερμηνεύσιμη οπότε το περιμένεις, δεν βιάζεσαι να ματαιωθείς και ξέρεις ότι μία φορά ίσον καμία. Ακριβώς επειδή μιλάμε για ανθρώπους οι οποίοι έχουν ζήσει πολλές ασυνέχειες στη ζωή τους, εμείς δεν πρέπει να γίνουμε ακόμα μία ασυνέχεια, πρέπει να γίνουμε σημείο αναφοράς σταθερότητας. Αυτό λείπει από τη ζωή του άστεγου και εμείς αυτό καλούμαστε τελικά να παρέχουμε.

Στο ψυχολογικό κομμάτι θα έλεγα ότι αναμενόμενα η αστεγία παράγει ψυχοπαθολογία αλλά και η ψυχοπαθολογία πολλές φορές μπορεί τελικά να παράξει αστεγία. Συσχετίζονται χωρίς όμως αυτό να σημαίνει ότι όλοι οι άνθρωποι που αστεγούν πληρούν κριτήρια ψυχοπαθολογίας. Πέρα από αυτά βέβαια που μπορεί να έχουν σχέση με μία θλίψη ίσως και απογοήτευση. Αλλά συνήθως αυτό που προκύπτει είναι πάρα πολλά άγχη γύρω από την επιβίωση, με την έννοια του κινδύνου. Οι περισσότεροι έχουν πέσει θύματα κλοπών από άλλους άστεγους ή από άλλους παραβατικούς ανθρώπους οι οποίοι τους κλέβουν είτε τα υπάρχοντά τους είτε τα χαρτιά τους, οπότε αυτό είναι αρκετά στρεσογόνο, ότι δεν έχεις σωματική ασφάλεια, γιατί πρώτα απ΄όλα η ασφάλεια πρέπει να είναι σωματική και μετά πάμε και χτίζουμε την ψυχολογική. Οπότε εμείς ξεκινάμε από αυτή τη βάση, δουλεύουμε με ανθρώπους που δεν έχουν καν εξασφαλίσει τη σωματική ασφάλεια. Είναι μία στρεσογόνα συνθήκη ζωής. Σε κάποιους ανθρώπους, με βάση την προσωπικότητα που έχουν στήσει μέχρι τότε, αυτό θα καταλήξει σοβαρή ψυχοπαθολογία και σε άλλους όχι. Δεν είναι συνώνυμο.

Ποιο είναι το ποσοστό των αστέγων που καταφέρνουν να ενταχθούν εκ νέου στο κοινωνικό σύνολο;

Οι φορείς που ασχολούνται αποκλειστικά με τους αστέγους είναι για την ελληνική πραγματικότητα μία καινούργια συνθήκη. Δεν έχουμε μακρόχρονη εμπειρία σε αυτό. Τώρα αρχίζουμε να κάνουμε τα πρώτα σαφή βήματα, πράγμα το οποίο σημαίνει ότι μέχρι τώρα μπορεί να γίνονταν αποσπασματικές προσπάθειες επανένταξης, αλλά επανένταξη είναι η διαδικασία η οποία θέλει πάρα πολύ χρόνο και σταθερότητα. Οπότε τα ίδια τα προγράμματα δεν είχαν σταθερότητα και ως εκ τούτου και τα αποτελέσματά τους ήταν πιο αποσπασματικά. Τώρα που υπάρχει σχετική σταθερότητα βλέπουμε ότι σε περιπτώσεις ανθρώπων οι οποίοι έχουν πλαισιωθεί ουσιαστικά, φαίνεται ότι υπάρχει μία προσωπική κινητοποίηση που όμως παίρνει χρόνο.

Για παράδειγμα, υπάρχει άνθρωπος στην υπηρεσία, όπου ένα χρόνο μετά έχει κάνει βήματα, όμως πήρε ένα χρόνο με συχνή επαφή για να καταφέρουμε να δεχτεί  να στεγαστεί να μπει σε πρόγραμμα απεξάρτησης, να δεχτεί να φροντίσει τη στοματική του υγιεινή, να αγαπήσει πλέον λίγο τον εαυτό του και να τον φροντίσει ουσιαστικά. Και να καταφέρει να συνδεθεί επίσης, γιατί στην αρχή ήταν και ο ίδιος πάρα πολύ επιφυλακτικός . Μας πήρε ένα τρίμηνο να σπάσουμε την επιφυλακτικότητα και να μας πει ότι οκ παιδιά ναι πάμε να με συνοδεύσετε στο γιατρό.

Είχατε ποτέ κάποιο έντονο περιστατικό την ώρα που προσπαθούσατε να προσεγγίσετε έναν άστεγο;

Ναι. Είναι άνθρωποι οι οποίοι δυστυχώς έχουν πολύ βαριά ψυχοπαθολογία, που δεν έχει φροντιστεί οπότε η νόσος έχει καταλάβει το μεγαλύτερο κομμάτι της προσωπικότητάς τους. Άνθρωποι που μπορεί να έχουν ακουστικές και οπτικές ψευδαισθήσεις οπότε αυτό από μόνο του δημιουργεί μία αίσθηση απειλής. Εκεί είναι πιθανό και εσένα ως καινούργιο να σε εντάξει σε αυτό το απειλητικό πλαίσιο και ως εκ τούτου να αντιδράσει με επιθετικότητα, αλλά στην πραγματικότητα είναι αμυνόμενος.

Πρόσφατα, άνθρωπο τον οποίο προσέγγισα, στην επιφυλακή, τις νύχτες που είχε πολύ κρύο, μάλιστα ήταν η δεύτερη φορά και δυστυχώς αυτή τη φορά ήταν σε χειρότερη κατάσταση από ότι 6 μήνες πριν, από άποψη ψυχοπαθολογίας. Μόλις τον πλησίασα σήκωσε την κουβέρτα του και έγινε λεκτικά επιθετικός. Στην πορεία όταν προσπάθησα να τον ηρεμήσω υπήρχε μία σωματικότητα, η οποία όμως ερμηνεύεται από το κομμάτι της νόσου. Κινήσαμε διαδικασίες εισαγγελικής εντολής για υποχρεωτική νοσηλεία γιατί πλέον δεν όριζε τον εαυτό του.

Φωτογραφία: Άννα Καρατάσιου

Ισχύει ότι οι άστεγοι δεν θέλουν να αφήσουν τον δρόμο και να πάνε σε δομή; 

Έχει να κάνει με ένα ζήτημα εμπιστοσύνης η οποία κατά διαστήματα μπορεί να έχει τρωθεί και από τις δύο πλευρές, ακριβώς επειδή μπορεί να υπήρχαν προγράμματα που απευθύνονται σε αστέγους τα οποία δεν είχαν συνέχεια και με έναν τρόπο κάποιοι άνθρωποι επένδυσαν σε αυτά ψυχικά και αυτά σταμάτησαν οπότε απογοητεύτηκαν.

Παίζει ρόλο το ότι αυτοί οι άνθρωποι έχουν μάθει να ζουν στο δρόμο;

Ένα κομμάτι είναι ότι πραγματικά, και για αυτό λέμε πάντα ότι είναι κρίσιμο, όσο το δυνατόν νωρίτερα να υπάρξει παρέμβαση, δηλαδή όσο λιγότερο καιρό ο άνθρωπος είναι στο δρόμο τόσες περισσότερες είναι και οι δικές μας οι δυνατότητες να καταφέρουμε να τον κινητοποιήσουμε. Ο άνθρωπος ο οποίος έχει στήσει μία ολόκληρη πραγματικότητα, γιατί ολόκληρη πραγματικότητα, σημαίνει ότι με γνωρίζει ολόκληρη η γειτονιά , άρα πολύ συχνά μου καλύπτει τις υλικές μου ανάγκες , τις συναισθηματικές μου, γιατί είναι η καλημέρα μου , είναι ο άνθρωπος ο οποίος ενδεχομένως θα με συνοδεύσει στο γιατρό, οπότε με πλαισιώνει τελικά, νιώθω ότι δεν έχω στέγη αλλά ανήκω. Οπότε εσύ όταν εμφανιστείς εκεί πρέπει να του προσφέρεις κάτι αντίστοιχα θελκτικό. Το να του πεις απλά ότι πάμε να μείνεις κάπου, αλλά ενδεχομένως κάπου που είναι απρόσωπα τα πράγματα , που δεν θα σε γνωρίζει κανείς, σου λέει ότι αυτό δε με αφορά. Γι΄ αυτό χρειάζεται μία ευρύτερη πλαισίωση. Η κοινωνική επανένταξη είναι κάτι παραπάνω από το σου παρέχω απλά μία στέγη, είναι ότι σου παρέχω ένα πλάνο ζωής. Το οποίο εμπεριέχει τον επαγγελματικό εαυτό, το κομμάτι των ανθρώπινων σχέσεων, σε αντιμετωπίζω ως άνθρωπο, καταλαβαίνω ότι έχεις ανάγκη να ανήκεις.

Πρόσφατα που είχαμε πολύ κρύο ήρθαν στο Πολυδύναμο και τις υπόλοιπες δομές;

Στις αρχές Φλεβάρη είχαμε 24ωρες βάρδιες, μέρα νύχτα έξω με τα βανάκια του δήμου. Εντοπίζαμε ανθρώπους και όλες οι δομές του δήμου και κυρίως το Πολυδύναμο άνοιξε χωρίς κριτήρια, προκειμένου οι άνθρωποι να στεγαστούν. Ήρθαν και κάποιοι παρέμειναν κιόλας. Μετά από χρόνια έζησαν τι σημαίνει το ότι έχω μία στέγη πάνω από το κεφάλι μου, είμαι καθαρός, έχω ζέστη.

Επειδή όμως δε θέλω να ωραιοποιώ καμία εικόνα είναι μία πολύ μεγάλη πρόκληση για τις κοινωνικές υπηρεσίες το κομμάτι της αστεγίας γιατί οι απαντήσεις είναι έξω από αυτό που έχουμε στο μυαλό μας τύπου «ελάτε μωρέ ανοίξτε δύο χώρους για να πάνε να στεγαστούν» αυτές είναι απλουστευτικές απαντήσεις και από την εμπειρία μου ξέρω ότι δεν έχουν λειτουργήσει πουθενά. Είναι σύνθετη δουλειά και η κοινωνική επανένταξη για την οποία παλεύουμε είναι μία διαδικασία η οποία θέλει κόπο, χρόνο, γνώση, ομαδικότητα, και να λειτουργεί καλά η ομάδα γιατί όλο αυτό από πίσω έχει ματαίωση και απογοήτευση. Πρέπει να θυμίσεις στον άστεγο ότι του αναγνωρίζεις τη βασική του ιδιότητα ως άνθρωπο και δεν τον βλέπεις μόνο σαν άστεγο. Τον βλέπεις σαν έναν άνθρωπο που σε αυτή τη φάση της ζωής του ζει σε αυτή τη συνθήκη.

Τελικά πόσο εύκολο είναι να βρεθεί κανείς στον δρόμο;

Είναι και εύκολο και δύσκολο με την έννοια ότι για να βρεθείς στον δρόμο χωρίς καθόλου προστατευτικό πλαίσιο, σημαίνει μάλλον ότι ήδη στο σχεσιακό επίπεδο υπήρχαν δυσλειτουργίες. Με την οικογένεια, με το φιλικό πλαίσιο με όλο αυτό που λέμε κοινωνικό δίκτυο.

Ωστόσο δεν είναι δύσκολο και αντίστοιχα δεν είναι εύκολη η επιστροφή. Αρκετοί μας λένε δεν μπορώ να πηγαίνω στη δουλειά και να είμαι βρώμικος ή να με ρωτάνε που μένεις κι εγώ να μένω στον δρόμο. Δυστυχώς η αστεγία μπορεί να καθηλώσει και για αυτό λέμε ότι γρήγορα πρέπει να γίνονται οι παρεμβάσεις.

Πόσοι είναι οι άστεγοι που παράλληλα είναι και χρήστες ναρκωτικών;

Είναι αρκετοί. Η αστεγία συσχετίζεται με τη χρήση. Το ένα οδηγεί στο άλλο. Είναι τόση η οδύνη και η θλίψη γι΄αυτό το δυσφορικό συναίσθημα για όλο αυτό το οποίο ζεις που τελικά για να ανακουφιστεί, για να ναρκωθεί κάπως καταφεύγεις στην ουσία. Δεν είναι ξεκάθαρο τι παράγει τι.

Στο workenter.gr μιλούν δύο ψυχολόγοι του Κ.Υ.Α.Δ.Α., η Σοφία Συρίγα και ο Μιλτιάδης Κουβάτης.

Φωτογραφία: Άννα Καρατάσιου Οι ψυχολόγοι: Σοφία Συρίγα Μιλτιάδης Κουβάτης

Γιατί οι άστεγοι δεν επιθυμούν τη φιλοξενία στη δομή;

«Η αστεγία είναι ιδρυματισμός. Εφόσον ζουν στο δρόμο έχουν μάθει να βιώνουν την καθημερινότητά τους με αυτόν τον τρόπο. Το συγκεκριμένο παγκάκι το οποίο θα κοιμούνται, θα μένουν, το συγκεκριμένο σημείο μέσα στην πόλη της Αθήνας θεωρούν ότι αν το χάσουν και χρειαστεί να επιστρέψουν ξανά στο δρόμο δεν θα υπάρχει αυτός ο χώρος. Εμένα μου το έχει πει αυτό ωφελούμενος που παρακολουθώ που είναι πρώην άστεγος. Πλέον έχει επανενταχθεί. Θεωρώ πως αυτός είναι ο λόγος. Βέβαια είναι και η συνήθεια μεγάλο θέμα. Στην πραγματικότητα δεν μπορούν να μπουν στη διαδικασία να είναι με τόσο πολύ κόσμο ενώ έχουν μάθει σε αυτή την ιδιάζουσα μοναξιά».

Τα άτομα που παρακολουθείτε έχουν παραπεμφεί εδώ από την ομάδα Street Work;

Έρχονται και αυτοβούλως.

Τους παρακινείτε να ενταχθούν σε μία δομή ή στο Πολυδύναμο;

Υπάρχει αυτό σαν στόχος γιατί ένα άτομο που είναι άστεγο είναι δύσκολο να εξασφαλίσει δική του στέγη. Φυσικά στόχος είναι και η ανεύρεση εργασίας ώστε να μπορέσουν να σταθεροποιηθούν, να έχουν μία οχύρωση.

Αυτά τα άτομα τι σχέση έχουν με το οικογενειακό περιβάλλον;

Αντιμετωπίζουν ζητήματα διαπροσωπικών σχέσεων. Βιώνουν απόρριψη από το οικογενειακό περιβάλλον.

Πώς αισθάνεται ο άστεγος την πρώτη φορά που γίνεται άστεγος;

Αυτό που μας έχουν αναφέρει είναι ένα τεράστιο σοκ. Ότι αισθάνονται χαμένοι μέσα στην ίδια τους την πόλη, ότι τρομάζουν με το καθετί, δεν ξέρουν αν θα ξυπνήσουν την επόμενη μέρα. Πολλοί από αυτούς κάνουν μέρες να κοιμηθούν και να ξεκουραστούν με αποτέλεσμα αυτό να τους κάνει επιθετικούς. Για ένα διάστημα της ζωής τους, γίνεται αγρίμια και το ένστικτο της επιβίωσης είναι στο ζενίθ του.

Στη συνέχεια, πήγαμε στο γραφείο της Πρόεδρου του Κέντρου Υποδοχής και Αλληλεγγύης Δήμου Αθηναίων, Μελίνας Δασκαλάκη, η οποία ανέφερε πως:

«Η ισότιμη πρόσβαση σε υπηρεσίες ψυχικής υγείας δεν αποτελεί απλώς ένα συμπληρωματικό βήμα, αλλά ένα ουσιώδες κομμάτι στην καθημερινή μας προσπάθεια στο Κ.Υ.Α.Δ.Α. και τον Δήμο Αθηναίων για την καταπολέμηση ανισοτήτων και αποκλεισμών. Ο ρόλος των ψυχολόγων και ψυχιάτρων είναι κεφαλαιώδης για την κοινωνική επανένταξη των αστέγων συνανθρώπων μας, γι αυτό και το σύνολο των προγραμμάτων και των υπηρεσιών του Κ.Υ.Α.Δ.Α. που τους αφορούν εστιάζει εκεί. Ο στόχος μας είναι οι άνθρωποι που έχουν βρεθεί στο περιθώριο και κάποια στιγμή η διαδρομή της ζωής τους έφερε σε ρήξη με την κοινωνία και το προσωπικό τους περιβάλλον,  μέσα από την ψυχοκοινωνική υποστήριξη και τη δωρεάν πρόσβαση σε υπηρεσίες ψυχικής υγείας, να ενδυναμωθούν και να αποκτήσουν τα εφόδια που θα τους βοηθήσουν να στηριχτούν ξανά στα πόδια τους».